Nhu cầu mua bán, trao đổi hàng hóa phục vụ đời sống sinh hoạt hàng ngày và phát triển kinh tế, xã hội là những yếu tố để chợ Hà Nội sớm được hình thành, kể từ khi bắt đầu định hình ra đất Thăng Long - Hà Nội. Chợ là nơi phản chiếu rõ nhất đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của cư dân Kẻ Chợ, song hành cùng sự phát triển của đất Kinh kỳ. Đến tận sau này, người ta vẫn coi chợ truyền thống là một nét văn hóa đặc trưng của Hà Nội, là tuổi thơ, là ký ức, là cuộc sống của nhiều thế hệ.
Đi cùng thăng trầm đất Thăng Long
Nằm giữa khu phố cổ Hà Nội, chợ Đồng Xuân như một chứng nhân lịch sử chứng kiến những thay đổi của Thăng Long - Hà Nội hàng trăm năm qua. Là một trong những chợ lâu đời nhất của Hà Nội, dù trải qua nhiều biến động của các giai đoạn lịch sử nhưng chợ Đồng Xuân vẫn giữ được kiến trúc cũ. Theo sử sách ghi lại, trong thời gian xây dựng lại thành Thăng Long vào mùa Hạ năm Giáp Tí (1804), Tổng trấn Nguyễn Văn Thành dưới triều Nguyễn đã cho đặt ngôi chợ lớn ở cửa chính Đông. Người dân họp chợ trên hai khu đất ở cạnh chùa Cầu Đông ở phố Hàng Đường và cạnh đền Bạch Mã ở phố Hàng Buồm, gần bến sông, tiện cho thuyền đi lại. Năm 1889, người Pháp quy hoạch lại, đã giải tỏa hai chợ trên và dồn tất cả hàng quán vào khu đất trống của phường Đồng Xuân, hình thành nên chợ Đồng Xuân.
Chợ Đồng Xuân nổi tiếng sầm uất ở đất Thăng Long thời bấy giờ. Trong cuốn “Hà Nội 36 phố phường”, nhà văn Thạch Lam viết: “Chợ Đồng Xuân - cái “bụng” của thành phố - là nơi mà những vật liệu cần cho các cao lâu từ các vùng quê và ngoại ô dồn đến ở đây... Tất cả của ngon vật lạ các nơi đều đem đến đây, để hiến cho sự thưởng thức sành sỏi của người Hà Nội”.
Bao năm qua, chứng kiến sự chuyển đổi từ thời phong kiến nhà Nguyễn, thời Pháp thuộc và trải qua hai cuộc chiến tranh chống Pháp, chống Mỹ nhưng chợ Đồng Xuân vẫn giữ được đặc trưng riêng của mình. Người dân phố cổ vẫn tự hào về chợ, các tiểu thương vẫn gắn bó từ năm này qua năm khác. Ông Vũ Hà Thanh, Phó Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Đồng Xuân chia sẻ: Chợ Đồng Xuân giống như một chứng tích lịch sử giữa lòng phố cổ. Bao năm qua, chợ vẫn giữ vai trò là đầu mối giao thương lớn của Hà Nội và các tỉnh phía Bắc. Bên cạnh việc bảo tồn kiến trúc cũ, ngay cạnh mặt tiền chợ còn có bức phù điêu “Hà Nội - Mùa Đông 1946” tưởng nhớ các anh hùng liệt sỹ đã hy sinh vì Thủ đô trong trận chiến đấu oanh liệt những ngày đầu Thủ đô kháng chiến”.
Cùng với chợ Đồng Xuân, đan xen trong những phố phường xưa là những chợ buôn bán khác. Có thể kể tới những chợ được coi là cổ và khá nổi tiếng của Hà Nội như: Chợ Hàng Da, chợ Hàng Bè, chợ Mơ, chợ Hôm, chợ Bưởi, chợ Châu Long, chợ Ngọc Hà... Chợ Hàng Da họp ở cuối phố Hàng Da, xưa khu vực này có nghề thuộc da trâu bò, hình thành từ cuối thế kỷ 19 với cái chợ làng bán rau cỏ, cua cá, gạo cho sinh hoạt thường ngày người dân xung quanh.
Chợ Hôm cũng hình thành từ giữa thế kỷ 19, chuyên họp lúc chiều hôm ở làng Giáo Phường, tổng Tả Nghiêm, huyện Thọ Xương, với mặt hàng phục vụ sinh hoạt như: rau, cá, tôm,.... Sau khi Pháp chiếm Hà Nội, chợ bắt đầu họp cả ngày, bán thêm cả gà ,vịt đáp ứng nhu cầu của Nhà thương Đồn Thủy. Chợ Mơ nằm trên đất Kẻ Mơ, chợ họp một tháng 6 phiên vào các ngày 2, 7, 12, 17, 22, 27 (âm lịch) bán nhiều nông sản, thực phẩm, con giống và nông cụ phục vụ sản xuất nông nghiệp... Sau này, các chợ mở rộng kinh doanh các loại hàng hóa, đáp ứng nhu cầu đa dạng của người dân.
Là người có nhiều năm gắn bó với văn hóa Hà Nội, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Hà Nội Trần Thị An cho rằng, trong quá khứ, các phường nghề ở các vùng nông thôn đã mang nghề ra Thủ đô để sản xuất, tiêu thụ hàng hóa và định cư ở Thủ đô mà tên gọi vẫn còn lại đến ngày nay. Ngay tại thời điểm này, người ta vẫn có thể thấy xuất hiện ở các chợ truyền thống ở Hà Nội những người từ nhà quê mang hàng ra bán, những hàng hóa được mang từ nông thôn lên bán, những người làm nghề chở các loại hàng hóa từ nông thôn ra chợ Hà Nội… Mối liên hệ chặt chẽ giữa đô thị với nông thôn làm nên nét đặc trưng của phố phường Hà Nội, không dễ mất đi trong thời gian trước mắt.
Thực tế có rất nhiều chợ cổ của Thăng Long - Kẻ Chợ không còn tồn tại đến ngày nay do sự biến đổi trong các giai đoạn lịch sử. Nhưng với những chợ còn tiếp nối theo mạch thời gian, được coi như tài sản văn hóa, tinh thần của người dân, bên cạnh chức năng giao thương hàng hóa phục vụ đời sống dân sinh. Nó tựa như tấm gương phản chiếu đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của Hà Nội mà nhìn vào đó, người ta có thể hiểu được sự phát triển của từng giai đoạn lịch sử.
Hình thành văn hóa Kinh kỳ
Xưa kia, tất cả bến đò dọc theo sông Hồng đều là những nơi đón hàng mạn ngược về kinh đô Thăng Long, rồi lại tỏa đi các nơi buôn bán. Mỗi bến đò mang dấu ấn văn hóa từng vùng và từ đó hình thành nên các chợ ven sông. Đó là chợ vùng Đông Ngạc, chợ Ngát, chợ Cầu Đông... Mỗi bến sông đều có cầu để thuyền bè neo đậu, vì thế dân gian gọi là búa. Từ “chợ búa” cũng sinh ra từ đây.
Nhà văn Nguyễn Ngọc Tiến sau những kỳ công tìm hiểu về văn hóa Thăng Long, về sông Hồng, về sự hình thành các chợ, cho biết: Sự giao thương hàng hóa ở nhiều bến sông thủa sơ khai đã hình thành nên các chợ và cũng chính là nơi sinh ra ngôn ngữ thị dân. Chợ bến sông sinh ra ngôn ngữ thị dân vì người ta giao lưu, buôn bán, giải thích với khách hàng, thuyết phục khách, liên kết với nhau để mua bán hàng hóa. Đó cũng là ý nghĩa của sông Hồng, sông Hồng sinh ra bến, bến sinh ra chợ, từ chợ thúc đẩy ngôn ngữ thị dân phát triển.
Bởi vậy, cũng không thể phủ nhận rằng, chợ truyền thống Hà Nội góp phần phát triển văn hóa đất Kinh kỳ. Bên cạnh việc phát triển ngôn ngữ thị dân, bản thân các chợ chứa đựng nhiều yếu tố văn hóa khác. Chợ chính là một hình ảnh gần gũi, thân quen, là tuổi thơ, thậm chí gắn bó với cả cuộc đời đối với một số người.
Nhiều nhà nghiên cứu cũng khẳng định rằng, chợ truyền thống là một phần không thể thiếu trong tâm thức của người Hà Nội khi nhắc đến đời sống sinh hoạt hàng ngày, nhất là đối với các bà, các mẹ. Nó chính là bức tranh sống động phản chiếu đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của cư dân mỗi vùng. Chợ thường gắn với văn hóa vật chất, khả năng sản xuất, tiêu dùng của từng địa phương, nên nhìn vào hàng hóa được bày bán, người ta có thể hình dung ra đời sống của địa phương đó, thói quen tiêu dùng của nơi đó ra sao.
Tuy vậy, chợ không đơn thuần là nơi giao thương, mà còn là nơi gặp gỡ, trao đổi thông tin, giao lưu văn hóa. Người ta không chỉ đi chợ mua bán hàng hóa mà còn đi chơi chợ, thăm thú chợ, gặp gỡ người quen để trò chuyện. Nhiều câu chuyện to nhỏ, từ chuyện nhà cửa, bạn bè, người thân và cả những câu chuyện không đầu không cuối được trao đổi vui vẻ cùng nhau. Những người khác có thể thăm thú, ngắm nhìn những mặt hàng được bày bán, xem cách người ta giao lưu, mua bán với nhau. Chợ cũng là nơi người phụ nữ thể hiện sự đảm đang, tháo vát của mình để lựa chọn những đồ thực phẩm cho bữa ăn ngon, những vật dụng cần thiết trong gia đình. Hay cũng là niềm vui của cả người mua, lẫn người bán khi trao đổi được món hàng ưng ý trong sự cởi mở.
Tiến sĩ Lê Thị Minh Lý, Phó Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam cho rằng: “Chợ là hình ảnh thu nhỏ của xã hội. Tất cả hoạt động ở chợ đều chứa đựng các yếu tố văn hóa. Đi chợ, người ta sẽ tìm thấy nhiều điều thú vị và ai cũng nhớ về nó, đọng lại những kỷ niệm về nó”. Bà cũng cho rằng, chợ Thăng Long thời xưa và chợ của Hà Nội thời cận hiện đại đều có dấu ấn riêng, nó để lại cho mỗi thế hệ những biểu tượng, tình cảm, tri thức và ký ức về nó.
Chợ truyền thống Hà Nội được coi như một không gian văn hóa sống động, bên cạnh các yếu tố kinh tế, xã hội. Dù có chợ còn tồn tại, có chợ đã mất đi nhưng các không gian văn hóa đó vẫn gợi nhớ ký ức về một thời xưa cũ. Sự hiện diện những chợ truyền thống còn lại như những mảnh ghép cũ trong nhịp sống hiện đại.
Xây dựng chợ văn minh
Là một không gian công cộng, không gian văn hóa và là một góc thu nhỏ của xã hội, việc xây dựng chợ văn minh đang được các cấp, các ngành thành phố triển khai nhằm tạo hình ảnh đẹp cho chợ.Nhiều năm qua, ngành Công Thương Hà Nội triển khai xây dựng chợ văn minh thương mại đến tất cả chợ trên địa bàn. Việc xây dựng đã từng bước làm chuyển biến thói quen kinh doanh, giữ gìn môi trường kinh doanh trong chợ. Ngành Văn hóa Hà Nội cũng triển khai Bộ Quy tắc ứng xử nơi công cộng, trong đó có khuyến cáo dành cho khu vực trung tâm thương mại, chợ: Không nên mua bán hàng giả, hàng kém chất lượng, hàng phi pháp; không nói sai, cân đong gian dối; không gây mất an ninh trật tự...
Tại quận Hoàn Kiếm, nơi vốn được coi là vùng lõi văn hóa của Hà Nội, tập trung nhiều dân cư và khách du lịch, đang triển khai đề án “Một số nét văn hóa ứng xử của người dân khu phố cổ” nhằm phát huy truyền thống, văn hóa ứng xử của người dân phố cổ, trong đó có triển khai trong các chợ truyền thống trên địa bàn. Trong 5 tiêu chí đề án đưa ra, quận Hoàn Kiếm tập trung vào 2 tiêu chí cốt yếu: Giao tiếp, ứng xử có văn hóa và tiêu chí có ý thức giữ gìn trật tự đô thị, vệ sinh môi trường. Những người kinh doanh trong các chợ Đồng Xuân, Cầu Đông, Hàng Bè, chợ đêm Hàng Đào - Đồng Xuân đều ý thức chấp hành, ứng xử văn minh hơn và hầu như không còn tình trạng cãi vã, xô xát, mất an ninh trật tự xảy ra.
Bà Lê Thị Kim Dung, tiểu thương kinh doanh hàng thủ công mỹ nghệ tại chợ Đồng Xuân chia sẻ, văn hóa ứng xử của bà con trong chợ những năm gần đây tốt hơn rất nhiều, không còn tình trạng chèo kéo, nói giá quá cao và không còn chuyện bất hòa giữa người bán với khách hàng. Bà cho rằng, nếu tạo sự hài lòng cho khách thì người ta mới mua, mới quay trở lại, bằng không sẽ mất khách và chính tiểu thương là người chịu thiệt. Bà và các tiểu thương ở đây đều ý thức câu “khách hàng là thượng đế” nên cố gắng không thể làm mất lòng khách.
Điểm đến du lịch hấp dẫn
Trong hành trình khám phá điểm đến, khách du lịch thường muốn trải nghiệm văn hóa, sinh hoạt của người dân sở tại và chợ chính là điểm đến hấp dẫn, chứa đựng các yếu tố này. Ngoài khách du lịch nội địa có sở thích đi chợ thì đối với khách nước ngoài được khám phá văn hóa chợ càng trở nên hấp dẫn hơn.
Chính vì vậy, chợ Đồng Xuân, một chợ lâu đời bậc nhất Hà Nội với nhiều giá trị văn hóa, lịch sử luôn là điểm đến thu hút khách du lịch. Bất cứ thời điểm nào trong ngày, bước chân vào chợ, người ta thường bắt gặp từng đoàn khách nước ngoài đủ các quốc tịch: Anh, Mỹ, Tây Ban Nha, Ấn Độ, Hàn Quốc, Nhật Bản... tới tham quan. Bà con tiểu thương cho biết, thời điểm này, chợ Đồng Xuân đang thu hút nhiều khách Ấn Độ, Hàn Quốc sang tham quan.
Theo ông Vũ Hà Thanh, Phó Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Đồng Xuân, trước kia, mỗi năm chợ Đồng Xuân đón từ 200 - 300 nghìn khách quốc tế đến tham quan, mua sắm. Công ty còn bố trí 1 bàn hướng dẫn du lịch trong chợ nhằm hướng dẫn, hỗ trợ khách du lịch tìm hiểu thông tin, tham quan chợ. Nhưng do điều kiện sau dịch COVID-19, nhân sự thay đổi, khách chưa quay trở lại đông như trước nên công ty chưa bố trí kịp thời.
Mong muốn của Công ty Cổ phần Đồng Xuân là xây dựng chợ Đồng Xuân thành chợ du lịch nhưng hiện còn nhiều khó khăn do đây là chợ đầu mối bán buôn. Mới đây, Công ty triển khai xây dựng các ngành hàng kiểu mẫu tại tầng 1 để đáp ứng yêu cầu văn minh thương mại và phục vụ tốt hơn nhu cầu tham quan của khách du lịch. Nhiều quầy hàng đã được chuyển đổi sang bán các mặt hàng phục vụ khách du lịch, như: hàng lưu niệm, mũ nón lá, tạp phẩm, mỹ phẩm... Bên cạnh việc bán hàng đảm bảo chất lượng, vệ sinh an toàn thực phẩm, các hộ kinh doanh còn học thêm tiếng Anh để giao tiếp với khách, giới thiệu tới khách về các mặt hàng.
Hài hòa với nhịp sống hiện đại
Một điều không thể phủ nhận, chợ truyền thống Hà Nội được coi là nét đặc trưng trong văn hóa thương mại của Thủ đô nói riêng và cả nước nói chung, hình thành, phát triển song hành cùng dòng chảy các giai đoạn lịch sử. Chợ giống như nhịp cầu nối giữa quá khứ và hiện tại. Dù thành phố ưu tiên phát triển hệ thống thương mại hiện đại thì việc lưu giữ các giá trị của chợ truyền thống vẫn rất cần thiết. Nhìn vào đó, người ta sẽ thêm hiểu, thêm yêu quá khứ, trân trọng giá trị hiện tại và việc gìn giữ cũng tạo sự bền vững trong phát triển đô thị, kinh tế - xã hội thành phố.
